شاخص نمایه توده بدنی یا Body Mass Index (BMI) ابزاری استاندارد برای ارزیابی سلامت در بیشتر مراکز درمانی است. اگرچه این شاخص برای دهه ها به عنوان شاخص اصلی برای سلامتی بر اساس وزن و قد مورد استفاده قرار گرفته، اما طی یک دهه اخیر به دلیل برخی نقص ها مورد انتقاد قرار گرفته است. در حقیقت، بسیاری از متخصصان معتقد هستند BMI منسوخ شده و نباید با تکیه بر BMI اقدامات پزشکی یا تناسب اندام انجام پذیرد. در این مطلب به تمام ادعاها و نقاط ضعف شاخص نمایه توده بدنی اشاره می کنیم.

محاسبه BMI

شاخص BMI در سال 1832 از سوی یک ریاضیدان بلژیکی، با هدف بررسی فوری وضعیت اضافه وزن افراد توسعه یافت. این شاخص به صورت وزن (به کیلوگرم) تقسیم بر مجذور قد (به متر) محاسبه می شود. در طبقه بندی رایج امتیاز شاخص BMI چنانچه عدد به دست آمده بین 18.5 تا 24.9 باشد، فرد از نظر وزنی طبیعی به حساب می آید؛ چرا که مشاهده شده در این بازه سلامتی افراد کمتر تهدید می شود. بر همین اساس امتیاز 25 و بالاتر به اضافه وزن و چاقی درجه یک، دو و سه؛ و کمتر از 18.5 به کم وزنی طبقه بندی شده اند.

بیشتر مطالعات نشان می دهد که خطر ابتلا به بیماری های مزمن و مرگ زودرس در فرد با BMI کمتر از 18.5 (کمبود وزن) یا بالاتر از 30 (چاق) افزایش می یابد. همچنین پژوهش های متعددی بیانگر این است که BMI بالای 30 به طور قابل توجهی خطر ابتلا به بیماری های دیابت نوع 2، بیماری های قلبی، مشکلات تنفسی، بیماری های کلیوی، بیماری کبد چرب غیر الکلی و مشکلات تحرکی را افزایش می دهد.

اگرچه به نظر می رسد BMI شاخص خوبی برای پیش بینی بیماری های مزمن و مشکلات ناشی از چاقی است، اما اغلب متخصصان معتقدند که نباید برای ارزیابی بیماران تنها از این شاخص استفاده شود. استفاده از شاخص های معتبر و موثر دیگر در کنار BMI درک بهتری از وضعیت بیمار و پیش بینی بیماری ارایه می دهد.

معایب BMI

· این نمایه عوامل دیگری را در نظر نمی گیرد: شاخص BMI تنها در مورد طبیعی بودن وزن فرد پاسخ بله یا خیر ارائه می دهد، اما دیگر عوامل مانند سن، جنسیت، ژنتیک و سابقه بیماری را در نظر نمی گیرد. تکیه بر BMI به تنهایی می تواند خطای تشخیص و درمان را به دنبال داشته باشد: در صورت استناد به BMI به عنوان تنها شاخص، علاوه بر موارد ذکر شده، ممکن است از نتیجه آزمایش بیمار و شاخص های مهمی مانند قند خون، چربی خون، فشارخون و آنزیم های کبدی غافل شده و درمان به درستی انجام نشود.

· ترکیب بدنی را در نظر نمی گیرد: شاخص BMI تنها وزن را می شناسد، بنابراین یک کیلوگرم چربی یا یک کیلوگرم عضله در این شاخص تفاوتی ندارد. در حالی که ترکیب بدنی می تواند برای ارزیابی و روند درمان بیمار بسیار مهم و ضروری باشد. فرض کنید سه فرد با وزن مشابه، فرد اول ورزشکار و عضلانی؛ فرد دوم دچار اضافه وزن و چربی بالا و فرد سوم سالمندی با تحلیل شدید عضلات و چربی بالا باشد. در این صورت BMI هر سه فرد یکسان است، در حالی که با وضعیت های متفاوتی روبرو هستیم و این می تواند مهم ترین نقطه ضعف شاخص BMI باشد.

· توزیع چربی را در نظر نمی گیرد: تجمع چربی در ناحیه شکمی خطر ابتلا به بیماری های مزمن و بیماری های قلبی را افزایش می دهد. با توجه به موارد گفته شده، شاخص BMI هیچ درکی از تصویر بدنی فرد ارائه نمی کند و توزیع وزن و چربی بدن در تمام افراد را یکسان در نظر می گیرد.

· شاخص دقیقی برای تمام جوامع نیست: بازه طبیعی BMI بر اساس کمترین خطر بیماری های مزمن در جمعیت افراد و بین 18.5 تا 24.9 تعریف شده است، در حالی که در جوامع آسیایی مشاهده شده در نمایه توده بدنی بالای 23 خطر بیماری های مزمن افزایش می یابد. بنابراین شاید لازم باشد این شاخص بر اساس ویژگی های هر جامعه و به تناسب وضعیت، بازه طبیعی متفاوتی داشته باشد.

با توجه به اینکه در کشور ما نیز اکثر افرادی که تمایل به دریافت رژیم های غذایی و تناسب اندام دارند به عنوان نخستین شاخص به سراغ BMI می روند، لازم است این نکته در نظر باشد که شاخص BMI نباید به عنوان تنها شاخص و معیار تغییرات مورد استفاده قرار بگیرد. برای مثال فردی که با رژیم غذایی و دنبال کردن ورزش حرفه ای بدنسازی دچار افزایش حجم عضلانی و کاهش توده چربی شده، ممکن است افزایش شاخص BMI را داشته باشد، در حالی که وضعیت بدنی به سمت سلامتی پیش رفته است. بهتر است در این موارد با متخصص تغذیه مشورت و با استفاده از تمامی ابزارها و آزمایشات لازم درک درستی از وضعیت فعلی و پیشرفت بدنی خود داشته باشیم./ف.نوروزی فرد

«محمدجعفر دهزاد» کارشناس ارشد تغذیه بالینی دانشکده تغذیه و علوم غذایی شیراز